الموضوع الذی تنوی هذه الدراسة تسلیط الضوء علیه هو "الحقل الدلالی والموضوعی فی التفسیر السیاسی للقرآن الکریم من وجهة نظر الأستاذ مرتضی مطهری". تسعی هذه الدراسة أن تقدّم أسلوباً ممنهجاً للتصنیف الموضوعی وآلیات تلقی الدلالة فی فضاءات التفسیر السیاسی للقرآن الکریم من منظور الأستاذ مطهری. وقد اعتمدت الدراسة علی منهجیة النموذج المختلط لنظریة الحقل الدلالی (إیزوتسو) والتوجه الموضوعی (الأستاذ صدر). ویشیر بُعد من أبعاد تحلیل الأستاذ مطهری إلی نظرة شاملة وتحلیل دلالی وتلائم المفاهیم التسلسلیة، والمتواصلة، والمتضاربة فی بعض المواضع؛ والبُعد الآخر هو توجّه موضوعی، یعکس آلیة تحلیل المفردات بنفسها. وبمزج هذین البعدین بناء علی خصائص المنظومة الفکریة لدی الأستاذ، وتحلیل الواقع المعاش والقضایا الإجتماعیة، یتبلور لنا سلّم هرمی للمواضیع القرآنیة وتحلیل الدلالات القرآنیة (منها مفهوم الحکومة، والإدارة، والثورة، والعدالة، والحریة، و. . . )؛ فقد تکوّنت هذه المفاهیم بمزج البعدین اللذین سبق ذکرهما. و(الفرضیة) فی النظرة الممنهجة والمنتظمة لدی مطهری علی ضوء الآیات القرآنیة، والطابع السیاسی للإنسان، تندرج ضمن الطابع الإجتماعی لدیه؛ لهذا یجب الإنتباه إلی أوجه الفرق بین الدلالة الحدیثة للمفاهیم السیاسیة-الإجتماعیة، وبین دلالة هذه المفاهیم فی القرآن، وأخذ هذه الفروقات الدلالیة بعین الإعتبار عند تناولها فی التحلیل الدلالی.

چکیده فارسی:یکی از مهم ترین مسائلی که امروزه در کلام جدید، دین شناسی و فلسفه دین مطرح است، مساله منشأ دین و چگونگی پیدایش آن است. با توجه به این نکته که این پرسش از نخستین پرسش های اساسی فلسفه دین و علوم مرتبط به آن بوده و از جمله مسائلی است که نزد مخالفان وحدت حقیقت دین و ماهیت فرا طبیعی آن مطرح شده است، اهمیت این بحث دوچندان می شود.به نظر نگارنده، پاسخ این پرسش در حکمت و کلام اسلامی به خوبی تبیین شده است. هر چند این بحث امروزه در مباحث کلام جدید مطرح می شود، اما برخی متکلمان مسلمان با استفاده از منابع کلامی پیشین راهی برای آن یافته اند و ریشه های آن را در کلام قدیم اسلامی جست و جو کرده اند. از بهترین پاسخ هایی که با توجه به تمام ابعاد مسائل دینی به این پرسش داده شده است، پاسخ استاد مرتضی مطهری (ره) است. در این نوشتار سعی نگارنده بر این است که نظریه های استاد را که به بحث منشأ دین مرتبط بوده و در فهم نظر نهایی ایشان کمک می کرده، گرد آورد و مقدمات و نتایج آنها را تبیین کند و نیز ارتباط میان بیانات ایشان در آثار گوناگون را در این زمینه بیابد. عناوینی که انتخاب شده اند برگرفته از خود عبارات استاد هستند.   چکیده عربی:تعتبر الیوم مسألة منشأ الدین وکیفیة ظهوره من أهم مسائل علم الکلام الجدید معرفة الدین و فلسفة الدین. تأخذ أهمیة هذا البحث أهمیة بالغة بالتوجه إلی أن هذا السؤال هو من أوائل الأسئلة الاساسیة لفلسفة الدین والعلوم المرتبطة بها وکذلک هو من جملة المسائل المطروحة التی طرحت من قبل المخالفین لوحدة الدین الحقیقیة وماهیته فوق الطبیعیة. بنظر الکاتب فإن جواب هذا السؤال قد تم توضیحه بشکل جید فی الحکمة والکلام الإسلامیین. ومع أن هذا البحث یطرح حالیا فی علم الکلام الجدید، إلا أن بعض المتکلمین الإسلامیین وبالاستفادة من المصادر الکلامیة القدیمة وجدوا جذورا لهذا البحث فی الکلام الإسلامی القدیم.من أفضل الأجوبة المقدمة مع التوجه إلی جمیع أبعاد المسائل الدینیة هو جواب الأستاذ مرتضی مطهری. فی هذه المقالة سعی الکاتب وبالاستفادة من نظریات الأستاذ مطهری المرتبطة ببحث منشأ الدین والفهم النهائی له لبیان مقدمات ونتائج هذه النظریات وکذلک تبیین الارتباط بین کلام الأستاذ مطهری فی آثاره المختلفة. مع العلم أن العناوین المنتخبة هی نفس عبارات الأستاذ.

اصطلاح «اخلاق باور» برای اولین بار در مقاله معروف کلیفورد، با همین عنوان، به سال 1876 به کار رفت. طبق بیان کلیفورد، که بعدها به قاعده یا اصل کلیفورد مشهور شد، «همیشه، همه جا، و برای هرکس خطاست که بر اساس قرائن ناکافی به چیزی معتقد شود». از زمانی که کلیفورد این بحث را مطرح کرده است، تاکنون، مورد مناقشات فراوانی بوده است؛ مساله اصلی که در پس همه این مناقشات مطرح بوده است این است که آیا اصولا باورهای آدمی در اختیار انسان اند، تا مشمول ارزش گذاری های اخلاقی شوند، یا این که باید آن ها را، همچون بسیاری از حالات روانی، غیر ارادی و انفعالی و در نتیجه، معاف از ارزش گذاری های اخلاقی دانست. عده ای بر این باورند که باورهای ما غیر ارادی اند و در اختیار ما نیستند. درمقابل، عده دیگری به تاثیر اراده بر باور یا اراده گروی اعتقادی معتقدند. این نوع از اراده گروی، بسته به میزان تاثیر اراده بر باور، به دو قسم کلی قابل تقسیم است: اراده گروی مستقیم و اراده گروی غیر مستقیم. اراده گروی اعتقادی (هر دو نوع مستقیم و غیر مستقیم آن) از حیث دیگری، به اراده گروی توصیفی و اراده گروی هنجاری تقسیم می شود. در اراده گروی هنجاری سخن از نوعی وظیفه گرایی معرفتی در باب باورهاست که مستلزم اخلاق باور است. درواقع، زمانی می توان از اخلاق باور سخن گفت که به چیزی به نام وظیفه گرایی معرفتی قائل باشیم. مطهری تعقل و تفکر را افعالی نفسانی می داند که در دست اراده و انتخاب مستقیم انسان قرار دارند. از نظر وی، میان «عقیده» و «تفکر» تمایز وجود دارد. او عقیده مبتنی بر فرایند معقول و عقلانی را تفکر می نامد و آن را موجد معرفت می داند. توجه به فرایند شکل گیری معرفت از منظر مطهری به خوبی نشان می دهد که وی به مساله توجیه باورها و قائل شدن به نوعی وظیفه گرایی معرفتی توجه خاص داشته است. بر این اساس، مطهری توصیه هایی را در نحوه کسب معرفت بیان می دارد که می توان آن ها را ذیل اخلاق باور گنجاند. از جمله این توصیه ها می توان به این موارد اشاره کرد: تاثیرناپذیری از قضاوت دیگران، پیروی نکردن از اکثریت، پرهیز از خوش باوری، استماع قول مخالف، تفکیک باور از صاحب باور، و اجتناب از جمود و تعصب.

نواندیشان دینی (اسلامی) به مساله انحطاط و احیای تمدن اسلامی فراوان پرداخته اند و از همین رو درگیر مساله سنت و تجدد هستند. در برخورد با این دو مساله، دو رویکرد متفاوت اخذ کرده اند؛ گروهی طرفدار رفتاردرمانی و گروهی به رویکرد شناخت درمانی گرویده اند. طرفداران رویکرد دوم می گویند برای حل مشکلات جامعه اسلامی باید اندیشه های دینی ما پالایش و تغییر یابد. استاد مطهری از این گروه است در عین حال مدل نواندیشی و شناخت درمانی او ویژگی های خاص خود را دارد. او به یک نوع شناخت درمانی پالایشی و پیرایشی با ابتنا بر اصول و مبانی ثابت دینی و با تکیه بر عقلانیت اجتهادی گرایش دارد. سعی او در این مدل بر این است که به خوبی میان امر متغیر و ثابت و نیز میان سنت و تجدد تعادل برقرار کند.

مقاله حاضر به تحلیل مطهری از الهیات جدید می پردازد. نخست رای مطهری در باب الهیات را مختصرا شرح می دهم. دیدگاهی که بر اساس آن مطهری مقام قدسی خداوند را مقتضی این می داند که مستقیما در اشیا مداخله نکند. به عبارت دیگر، او بر این باور است که خلقت صرفا از طریق نظام علی است. سپس، توضیح می دهم که مطابق با آرای مطهری در الهیات جدید، تحت تاثیر نگرش یهودی و مسیحی، خدا هم چون نیرویی کر و کور است که بلاواسطه اشیا، و خصوصا سرنوشت بشری را، تحت نفوذ خود می گیرد.

آثار شهدی مطهری با مباحث قرآنی عجین است. مباحث از گوناگونی و تنوع ویژه ای برخوردار می باشد. قرآن نخستین منبع مطهری در شناساندن فرهنگ اسلامی است و از این جهت مباحث تفسیری و استنباطهای قرآنی در آثار شهید مطهری امری شاخص و نمایان است. شهید مطهری از جهت وسعت مباحث قرآنی آنهم با توجه به نیازهای فکری دوران معاصر از پیشگامان تفسیر عصری و منادیان بازگشت به قرآن به شمار می رود.

چکیده فارسی:الزامات اخلاقی در جایی به کار می رود که افعال اختیاری ما موضوع احکام اخلاقی هستند. مفاهیم الزامی یا به عبارتی «بایدها و نبایدها»، از نظر آیت اله مصباح جزء مفاهیم فلسفی بوده و بیانگر رابطه واقعی و ضروری بین فعل اختیاری انسان و نتایج مترتب بر آن می باشند، نه فاعل و فعل، و این ضرورت از نوع ضرورت بالقیاس الی الغیر است.نتیجه مهم این نظریه این است که تمام قضایای اخلاقی ناظر به واقعیات اند، حتی بایدها و نبایدها، و مفهوم اعتباری ضرورت نیز منشأ خارجی داشته و حاکی از واقعیت نفس الامری است، از این رو از نظر ایشان مغالطه «هست باید» در احکام اخلاقی رخت برمی بندد و بر این اساس، بایدها و نباید ها در واقع ریشه دارند و ابتنای قضایای ارزشی بر قضایای ناظر به واقع و حقیقی، ممکن است.   چکیده عربی:إن توظیف الإلزامات الأخلاقیة بالنسبة إلی الأحکام الأخلاقیة لأفعالنا، هی باختیارنا. وحسب رأی آیة الله العلامة محمد تقی مصباح الیزدی (حفظه الله) فإن المفاهیم الإلزامیة، أی الأوامر والنواهی، هی مفاهیم فلسفیة تعکس الصلة الحقیقیة والضروریة بین فعل الإنسان الاختیاری وما تتمخض علیه من نتائج، فالفعل والفاعل وهذه الضرورة هی أمور لیست من نوع الضرورة بالقیاس إلی الغیر. ومفاد مفهوم (الواجب) فی القضایا الأخلاقیة، کالقضایا الطبیعیة والریاضیة، إنما یتحقق فی بیان الضرورة الموجود بین الفعل الاختیاری للإنسان وکماله المطلوب.والنتیجة الهامة لهذه النظریة هی أن جمیع القضایا الأخلاقیة، حتی الأوامر والنواهی، هی ناظرة إلی الحقائق، وکذلک فإن المفهوم الاعتباری للضرورة له منشأ خارجی وهو حاک عن إحدی حقائق نفس الأمر، لذا فإن المغالطة التی فحواها (موجود - واجب) فی الأحکام الأخلاقیة لا واقع له، ومن هذا المنطلق فإن الأوامر والنواهی لها جذور واقعیة وأن استناد القضایا المبدئیة علی القضایا الناظرة إلی الواقع والحقیقة هو أمر ممکن.

از قرن هفدهم در فلسفه غرب تحولی بنیادی در پژوهش فلسفی روی داد و بحث درباره نحوه شکل گیری شناخت و میزان اعتبار آن محور مسائل فلسفی شد. این تحول در قلمرو فلسفه اسلامی به علت نبود ارتباط میان دو عالم فلسفه اسلامی و غرب با سه قرن تاخیر بازتاب یافت. استاد مطهری به عنوان استاد مبرز فلسفه اسلامی کوشید تا ابتدا با آرای فیلسوفان جدید و معاصر آشنا شود، سپس به نقد و بررسی آن ها بپردازد. یکی از مسائل مورد توجه استاد مساله شناخت بود که در آن دو دیدگاه اصلی در برابر هم قرار دارند: یکی رئالیسم که وجود مابازای ادراکات حسی را در خارج می پذیرد و شناخت حسی را کاشف از خارج می داند؛ و دیگری ایده آلیسم ذهنی که منکر این امر است. علامه طباطبایی و استاد مطهری در اصول فلسفه و روش رئالیسم با دفاع از مبانی رئالیستی فلسفه اسلامی به نقد ایدئالیسم ذهنی یا اصالت تصور از یک سو و نقد مبانی ماتریالیسم دیالکتیک از سوی دیگر می پردازند. دیدگاه استاد مطهری در این کتاب، که در دهه سی نوشته شده است، با آنچه در درس های شرح مبسوط منظومه در دهه پنجاه القا کرده اند قدری تفاوت دارد. ایشان در کتاب نخست ایدئالیسم به معنای اصالت تصور را از حیث انکار واقعیت هم تراز سفسطه می گیرد و فیلسوفان ایدئالیستی چون بارکلی و شوپنهاور را به لحاظ انکار جهان خارج از ظرف ذهن، در کنار سوفسطائیانی چون پروتاگوراس و گرگیاس نام می برد، در حالی که در کتاب دوم تحلیل عمیق تری از مساله شناخت و اثبات جهان خارج به دست می دهد. در این مقاله می کوشیم با ارائه تحلیلی جامع از دیدگاه استاد مطهری در باب شناخت و نقد ایشان بر ایدئالیسم، به نقد و بررسی آرای ایشان بپردازیم.